Vlaams minister van Onroerend Erfgoed Matthias Diependaele reikte vandaag de Onroerenderfgoedprijs 2023 toe uit aan de eigenaars van kasteelhoeve bij Kasteel Forreist in Brugge. De huiskapel van kasteel Robiano in Tervuren kaapt de publieksprijs weg op basis van een poll waaraan bijna 7.000 mensen deelnamen. Archeologe Janiek De Gryse van Ruben Willaert nv, de drijvende kracht achter de archeologische opgraving in de Sint-Baafskathedraal in Gent, krijgt van de jury een eervolle vermelding.

Vlaams minister van Onroerend Erfgoed Matthias Diependaele: ‘Vlaanderen is enorm rijk aan onroerend erfgoed, dat uniek en heel divers is. Dat erfgoed bepaalt sterk hoe onze omgeving eruit ziet, het geeft kleur en herkenbaarheid aan onze samenleving. Erfgoed geeft houvast in een snel veranderende wereld. Daarom is het belangrijk dat we goed voor ons erfgoed zorgen. Dat is een gedeelde verantwoordelijkheid, maar uiteraard hebben de erfgoedeigenaars- en beheerders hierin een cruciale rol. Met de Onroerenderfgoedprijs willen we dan ook de initiatiefnemers die op een innovatieve en inspirerende wijze hun erfgoed een duurzame toekomst geven, in de bloemetjes zetten. De laureaten en winnaar van de Onroerenderfgoedprijs 2023 zijn alvast sprekende voorbeelden van hoe zij met liefde hun erfgoed herwaarderen en koesteren.’

Peter De Wilde, administrateur-generaal agentschap Onroerend Erfgoed: “Samen met de andere juryleden ontdekte ik bij de 21 kandidaten een scala aan erfgoedzorgprojecten verspreid over Vlaanderen. Het is geen gemakkelijke opgave om de herwaardering van verschillende soorten erfgoed te vergelijken, ze hebben allemaal hun merites. Waar het vooral om draait zijn mensen: het gaat om de initiatiefnemers of opdrachtgevers die begeesterd zijn door hun erfgoed en het met liefde restaureren, herwaarderen en een duurzame toekomst geven. Die hierbij een stapje verder gaan. En die zo anderen inspireren om ook aan de slag te gaan met erfgoed en om zorg te dragen en meerwaarde te zoeken. Kortom, mensen die anderen begeesteren door hun passie voor erfgoed.”

De Kasteelhoeve bij Kasteel Forreist in Brugge, de woning Leclercq-Vandamme in Leuven en de huiskapel van Kasteel Robiano in Tervuren zijn stuk voor stuk bijzondere plekken. Twee van de laureaten laten het erfgoed herleven door letterlijk te leven in het erfgoed. De derde laureaat zorgt voor bedrijvigheid in het erfgoed, met het kasteel en de kapel als inspirerende werkomgeving .

Winnaar van de Onroerenderfgoedprijs 2023: kasteelhoeve bij Kasteel Forreist in Brugge

Pieter, eigenaar: “Ons doel was drieledig: het erfgoed restaureren, natuur laten floreren en mensen laten samenleven in een soort van cohousing. Het is een unieke plek die we willen delen. Samen met het erfgoed willen we een verbindende rol spelen en mensen via kleinschalige initiatieven bij het erfgoed betrekken.”

In 2014 kochten Pieter en Marit de kasteelhoeve. Op dat moment was de site bijna volledig overwoekerd en verschillende volumes waren herleid tot ruïnes. Het doel van het koppel was de site, bestaande uit verschillende losse bestanddelen, opnieuw laten stralen. Dit als cohousingproject, met maximale aandacht voor de erfgoedwaarden, integratie van nieuwe technieken voor een duurzame en ecologische toekomst van de site en aandacht voor de sociale inbedding.

Ze pakten het project aan in verschillende fases. De oranjerie, boerenwoning en de schuur transformeerden ze tot woonunits waarbij het erfgoed (muurschilderingen, houtwerk, dakgebinte, …) centraal staat. Het bakkershuisje op de site werd in ere hersteld en ook het stalletje kreeg haar oorspronkelijke functie terug. De volledige ommuring van de tuin met de twee Egyptische pylonen werd gerestaureerd, net als de waterput en de serre.

Naast de bouwkundige heropleving van de site, gingen de opdrachtgevers aan de slag met de landschappelijke elementen op de site. Ze brachten onder andere de teelt van leifruit langs de muren van de tuin terug. Toen archeologisch onderzoek een niveauverschil in de oorspronkelijke tuin aan het licht bracht, besloot het koppel de tuin opnieuw naar dit gegeven aan te leggen.

Deze aanpak is typerend voor de manier waarop de eigenaars het project aanpakten: met een ambitieus masterplan voorop, maar open voor de ontdekkingen die onderweg opdoken en deze steeds dankbaar integrerend in het indrukwekkende geheel.

Het delen van de site is een rode draad in dit project. Naast de herbestemming als cohousing, vinden er pop-up evenementen, activiteiten met de lokale school in de moestuin en een biologische plukweide plaats.  

De jury: “Het is een integraal project waarin de initiatiefnemers landschappelijk, archeologisch en bouwkundig erfgoed opnamen in hun masterplan. Bij nieuwe erfgoedontdekkingen stuurden ze dat plan bij. Ze leerden uit hun erfgoed en lieten zo het project ‘rijpen’. Dat leidde tot een prachtig resultaat dat velen kan inspireren. Een terechte winnaar van de Onroerenderfgoedprijs 2023.”

Publieksprijs voor de huiskapel van kasteel Robiano in Tervuren

6836 mensen brachten via een online poll hun stem uit voor de publiekprijs. De restauratie van kapel Robiano kreeg 38% van de stemmen.

Caroline Bánki, manager corporate services SAS Institute: “Het mooie aan dit project is dat we het zelf gecoördineerd hebben, zodat we de beschikbare middelen maximaal in de restauratie van het erfgoed konden steken. Dat willen we in de toekomst blijven doen: dit erfgoed zo goed mogelijk blijven onderhouden en het met zo veel mogelijk mensen delen.”

Het gebeurt niet elke dag dat een Amerikaanse softwareontwikkelaar als mecenas optreedt en in Vlaams erfgoed investeert. NV SAS Institute, met aan het hoofd een echte erfgoedliefhebber, deed dat. In 1994 kocht het bedrijf het kasteeldomein van Robiano in Tervuren en vestigde zijn kantoren in het eclectische kasteel. Destijds was er geen budget over om ook de neoromaanse kapel te restaureren, maar het bedrijf maakte de belofte aan zichzelf om die op termijn toch in ere te herstellen.

In 2009 kregen de plannen voor de restauratie van de kapel vorm. Op dat moment was de toren boven op de kapel niet meer origineel en waren de binnenmuren overschilderd met opzichtelijke gele en oranje latexverf. Er werd onderzoek gedaan naar de geschiedenis van de plek en de toevallige vondst van een postkaart toonde de oorspronkelijke grandeur van het interieur: de kapel bleek rijkelijk uitgewerkt door meesters in hun vak, zowel de beschilderde muren als de glasramen spraken tot de verbeelding.

De facility manager van NV SAS Institute nam de coördinatie van het project in handen. Zij zag gauw in dat deskundigheid uitermate belangrijk was voor deze werf en stelde een team samen van deskundigen en lokale kunsthistorici, ambachtslieden en restauratietechnici.

In de eerste fase kwam de buitenkant van de kapel aan bod. Het dak werd gerestaureerd. Het verdwenen houten torentje werd gereconstrueerd op basis van oude tekeningen. De gevel werd gereinigd en de bas-reliëfs geconsolideerd. Maar het belangrijkste werk situeert zich in het interieur van de kapel. De glasramen werden in detail hersteld door specialisten. De rijkelijk beschilderde muren werden met de grootste zorg geconserveerd en gerestaureerd op basis van een oude postkaart. Op het gewelf ontdekten ze achter dikke lagen oranje latexverf de oorspronkelijke 19de-eeuwse afbeelding van een blauwe sterrenhemel met gouden accenten. De aannemer slaagde erin de originele afwerking helemaal vrij te leggen, waardoor een dure reconstructie niet nodig was. Dat is een absolute meerwaarde voor het eindresultaat en de erfgoedwaarde van de kapel. De kapel is vandaag een kleurrijke, authentieke multifunctionele ontvangstruimte.

Eervolle vermelding 2023 voor Janiek De Grysen (Ruben Willaert nv)

De jury van de Onroerenderfgoedprijs besliste om dit jaar een eervolle vermelding toe te kennen aan archeologe Janiek De Gryse van Ruben Willaert nv, projectleidster van de archeologische opgraving in de Sint-Baafskathedraal in Gent. Met de eervolle vermelding wil de jury een architect, restaurateur, ambachtsman of een andere uitvoerder honoreren voor zijn/haar uitzonderlijke bijdrage.

In maart 2021 opende het gloednieuwe bezoekerscentrum van de Sint-Baafskathedraal in Gent, waar via  een digitaal parcours de geschiedenis van de kathedraal en het topstuk Lam Gods van de gebroeders Van Eyck verteld wordt. De bouw van het bezoekerscentrum en de restauratie van de kranskapellen zouden waardevol erfgoed in de bodem verstoren. Daarom was een archeologisch onderzoek noodzakelijk om belangrijke informatie over deze historisch gelaagde plek te documenteren en te analyseren. Tussen 11 maart 2019 en 11 juli 2022 voerde een team van 15 archeologen van de firma Ruben Willaert nv, in opdracht van de Kathedrale kerkfabriek Sint-Baafs en Artes Woudenberg nv/Artes Depret nv, het archeologisch onderzoek uit. Janiek De Gryse coördineerde deze opgraving.

In het bestek voor de archeologische opgraving waren enkel standaardanalyses voorzien. Voor deze unieke plek met zo’n rijke geschiedenis zou dit geenszins volstaan om een antwoord te bieden op onderzoeksvragen die belangrijk zijn voor het verhaal van de Sint-Baafskathedraal en dat van Gent. Janiek De Gryse pleitte samen met haar team bij de opdrachtgevers om een onderzoekstraject op maat van de site te maken. Met succes, want het oorspronkelijke onderzoeksproject werd door de gelaagdheid van de site voortdurend aangepast en uitgebreid qua oppervlakte en uitgravingsdiepte. De archeologische opgraving leverde een enorme schat aan vondsten en unieke ontdekkingen op. In een wetenschappelijke stuurgroep met binnenlandse en buitenlandse experten die Janiek De Gryse zelf coördineerde toetste ze de natuurwetenschappelijke onderzoeksresultaten af.

Janiek De Gryse: “Het archeologisch onderzoek overtrof al onze verwachtingen door de enorme hoeveelheid vondsten. Zo konden we in de crypte de bouwgeschiedenis van de 12de en 13de eeuw en later ontdekken, vonden we op het parochiekerkhof ongewone fenomenen als massagraven en knekelmuurtjes. En dan heb je ook nog het niveau eronder met de prehistorische pakketten. Dat liet ons toe het landschap te reconstrueren van de ijstijd tot de Romeinse periode. Het is echt uniek dat dit alles in één opgraving vervat zit.”

De jury: “Janiek De Gryse pleitte bevlogen voor een onderzoekstraject op maat en coördineerde een wetenschappelijke stuurgroep met verschillende onderzoekspartners in binnen- en buitenland om de resultaten af te toetsen. Dat zorgt voor een gedragen onderzoekstraject en een degelijke basis voor verder wetenschappelijk onderzoek en publieke ontsluiting. We juichen ook de wijze waarop ze het publiek informeerde over de vondsten toe: via werfpanelen, nieuwsbrieven, een grote persconferentie en lezingen. Het zou fijn zijn mochten de onderzoeksresultaten ontsloten worden in het bezoekerscentrum van de SintBaafskathedraal. “

Derde laureaat: de woning Leclercq-Vandamme in Leuven

Toen Gerrit en Eveline in 2017 op zoek waren naar een goede gezinswoning, hadden ze een ‘coup-de-foudre’ bij de woning Leclercq-Vandamme in Leuven. Dat de woning een ontwerp is van de architect Willy Van Der Meeren, één van de laatste vertegenwoordigers van de modernisten in Vlaanderen, wisten ze op dat moment niet. Ze lazen op de immobiliënwebsite enkel ‘beschermd erfgoed’.

Hoewel dit statuut hen oorspronkelijk afschrikte, net als de bijzonder slechte staat van de woning (betonrot, lekkend dak, kapot schrijnwerk en koterij), keek het koppel hierdoor. Ze besloten de woning uit 1962 te kopen en in haar oorspronkelijke glorie te herstellen.

In een eerste fase maakte het koppel de woning opnieuw bewoonbaar. Hierbij lag de focus voornamelijk op de technische aspecten. In een tweede fase zorgden de eigenaars ervoor dat ook de erfgoedwaarden terug volledig tot hun recht kwamen. De koterijen werden afgebroken.

De woning, een ‘klooster-op-pilotis’ met centrale patio waarrond de verschillende functies van het huis zijn gegroepeerd, kreeg haar transparantie terug. Daardoor gaan de ruimtes in interactie met elkaar. In een voortdurende zoektocht naar compromis en balans tussen oude technieken en hedendaags wooncomfort, kreeg ook het interieur haar kenmerkende eenvoud terug. 

De jury: “Het is bewonderenswaardig hoe de eigenaars, die bij aankoop van deze woning helemaal niets afwisten van erfgoed en van architect Willy Van der Meeren, uitgroeiden tot ambassadeurs voor modernistisch erfgoed. En nu stellen ze fier hun erfgoed open voor architectuurliefhebbers. Mooi is ook hun zoektocht naar balans en compromis in het toekomstbestendig maken van hun woning en het bewaren van de authenticiteit ervan.”

Lees verder: Onroerenderfgoedprijs 2023

foto: © Onroerend Erfgoed.